گفتگو با طراحان فونت ایران؛ شیوه‌ها، مراحل کار و نرم‌افزارها

به نظر شما چه شیوه‌هایی در طراحی حروف وجود دارد؟

اگر موضوع نظر شخصی ست باید عرض شود که برای من با توجه به این که معمولا فونت های معمول و متعارفی طراحی نمی کنم، روش خاصی مد نظر نیست. اساسا در کل کارهای گرافیکم چه خوب و چه بد روش خاص و از پیش تعیین شده یا دارای الویتی وجود ندارد. من تا به حال از دست خط، اسکن نقوش، ایمپورت کردن گلیف های دیگر، استفاده صرف از کامپیوتر و نرم افزار، ویژگی ها و خصوصیات داخلی نرم افزار و… استفاده کرده ام. اما باید توضیح بدهم که در بیشتر مواقع ایده اصلی و اولیه ای (حال بنا به ضرورت مثل طراحی یک فونت ساده برای یک کار خاص که نیاز به حروف فونت شفیق با نقطه های بزرگ داشت و در اصل خیلی راحت تر بود که یک فونت طراحی شود تا اینکه مورد به مورد نقطه ها بزرگ شوند ، یک کار ساده و بی دردسر و گاهی مانند فونتی فارسی که گلیف های جداگانه در نگارش الفبای فارسی را برای اولین بار ارائه و پیشنهاد می دهد، و یا در فونت درتی، یک عملیات پیچیده و وقت گیر لازم بود) شکل می گیرد و من سعی می کنم هر طور که راحت تر می توان آن را به انجام رساند، روند طراحی را به پایان برسانم. همان طور که بارها گفته ام از لحاظ حرفه ای مدت زمان انجام یک کار ربطی به ارزش و یا میزان تاثیر آن ندارد، چنانکه اگر من فونتی را طراحی کنم و شیوه خاص ایجاد آن را با کسی در میان بگذارم و یا بیننده حرفه ای ترفند کار را دریابد، لزوما دلیلی بر از ارزش افتادن آن فونت نیست، گاهی یک عمل مثلا آوت لاین کردن توسط طراح بر روی فونتی انجام می گیرد و طراح این فونت را هم مانند فونت اصلی سزاوار ستایش می داند، حال آنکه می دانیم آوت لاین کردن یک فونت به راحتی و با در اختیار داشتن فونت اصلی امکان پذیر است. یا نمونه ای از کارهای خودم که ابتکاری ست در آوت لاین کردن فونت ها که در تصاویر و گلیف ها خواهید دید.

کدامیک از روش‌های طراحی حروف ساده‌تر است؟

برای من کار در محیط خود نرم افزار راحت تر است و از آنجایی که با این وضعیت نابسامان و درهم واگذاری حق و حقوق فونت ها و درجا زدن فارسی سازان در تولید نمونه های جدید و نبودن کپی رایت و نگاه غیر تخصصی و گاه در برخی موارد توجه بیش از اندازه به فونت های مخصوص نوشتار و خوانا (که همان هم صورت نمی گیرد و به جرات می توان گفت که بهترین فونت های فارسی بدون هیچ اغراقی فونت هایی هستند که اجنبی ها طراحی کرده اند چه فونت های مخصوص محیط وب و چه فونت های خطوط سنتی و چه فونت های مخصوص نوشتار در مجلات و روزنامه ها) حداقل من ترجیح می دهم که به راحت ترین شکل فونت هایم را طراحی کنم، بنابراین بیشتر به دیگر خانواده ها می پردازم، چون احساس می کنم جایشان خالیست. و این خانواده ها هم معمولا نیاز به کلنجار رفتن های زیاد دارد که نرم افزار می تواند بسیار مفید باشد. این نپرداختن که من از آن دم می زنم، موجب عقب ماندگی ما در این زمینه شده تا آنجا که من با این تجربه کم به راحتی می توانم ادعا کنم که نخستین فونت درتی و نخستین فونت با گلیف های جداگانه و نخستین فونت (و نه تایپ فیس) دیستورتد را طراحی کرده ام. ما در زمینه خانواده های مختلف و متنوع فونت فعالیتی ندیده و نشنیده ایم. البته پاره ای از تایپ فیس های در خور توجه بزرگان گرافیک و تعدادی از فونت های به اصطلاح فانتزی و همین طور فونت خط معلی را باید استثنا به حساب آورد. خلاصه این که دلیل کم تعدادی فونت های فارسی، فارسی سازان و سفارش هندگان فونت هستند یا خود طراحان، بر ما پوشیده است. شما را نمی دانم.

چه نکاتی را بایستی در طراحی حروف در نظر داشت؟

اگر بحث خوانایی مهم باشد که مسلما خوانا بودن مهم خواهد شد و برای درک مفهوم خوانایی هم چاره ای ندارم جز این که تاهوما را نام ببرم و اگر زیبایی و چشم نوازی مطرح باشد قاعدتا باید باز هم تاهوما را نام نبرم! بی شک زشت ترین فونت طراحی شده در طول تاریخ بشر، فونت تاهوماست. البته مواردی چون کاربرد و تناسب و این حرفها هم هست که من اعتقادی به آنها ندارم ، منظور این قسم استدلال هایی ست که مثلا برای شکلات و شیرینی و آب نبات فونت حتما باید پف کرده باشد یا برای متن طنز باید کج و کوله و منحنی باشد و الخ… (این قدر این مثال ها را زده اند و شنیده ایم که من دیگر لزومی نمی بینم) از لحاظ نکات فنی هم که در هم چفت شدن و رعایت بیس لاین و حدود بالا و پایین رفتن گلیف و حجم کم و استفاده از نقاط کمتر برای ایجاد شکل حروف و… به نظر مهم است که البته من هیچکدام را رعایت نمی کنم، چون فونت های من باید این اصول را رعایت نکنند تا فونت های من باشند! این را هم ذکر کنم که من می توانم خودم را یک طراح فونت بنامم، اما هیچ ادعایی در زمینه اجرای آن ندارم، ممکن است یک تکنسین تهیه فونت، بهتر “اجرای” فونت های من را به انجام برساند، اما برای من هویت و تازگی و دیزاین فونت مهم است.

چه فونت‌هایی را طراحی کرده اید؟

قابل شما را ندارد! ۲۵۶۵PersianScript 2565PersianScriptB AllCAPS AllCAPS-Outline1 AllCAPS-Outline2 BigDots BigDots-Outline1 BigDots-Outline2 DotInside DotInside-Outline1 DotInside-Outline2 GraphicFont GraphicFont-Outline1 GraphicFont-Outline2 KhodkarDistort1 KhodkarDistort2 Line Line-Outline1 Line-Outline2 LongLetters LongLetters-Outline1 LongLetters-Outline2 MIXEDfont NegativeBox NegativeBox-Outline1 NegativeBox-Outline2 NoCAPS NoCAPS-Outline1 NoCAPS-Outline2 OldTypewriter1 OldTypewriter2

و همین طور ZarScratch و TypewiterFromHell و چند تای دیگر در حال کار. لیست امروزی فونتها در سال ۱۳۹۶

مراحل کار شما چگونه است؟

با توجه به این که فونت های من سفارش دهنده ندارد و نوعی پروژه شخصی بوده است (و احتمالا خواهد بود چون گویا دست اندرکاران دیگر رغبتی به فونت های جدید ندارند) معمولا اول ایده شکل می گیرد و بعد راه بهتر انجام آن و سرانجام جمع آوری مقدمات و ورودی ها و بعد هم اجرا با نرم افزار. البته در حین اجرا معمولا تغییراتی در نوع پرداخت شکلی و محتوایی داده می شود که زیاد مشخص و تعریف کردنی نیست. به عنوان مثال در فونت GraphicFont که اسم جالبی هم رایش انتخاب نکرده ام، قرار گذاشته بودم که بیماری مسری کج و کوله نویسی و برگرداندن “ی” و جابجا کردن نقطه ها را برای همیشه با یک فونت پایان بدهم تا طرف بتواند یک کتاب را به همین طریق حروفچینی کند. برای این کار فونت میترا را انتخاب کردم (زر دیگر خیلی تکراری شده بود و امکان داشت شائبه تقلید را پیش بیاورد هر چند نا آگاهانی هستند که تفاوت دو فونت سینا و ترافیک را هم تشخیص نمی دهند!) برای بیشتر تغییر و تحول و به نوعی دگرگون کردن میترا در آورده، کلیه حروف را از روی بیس لاین جابجا کردم و نقطه ها را در میان حروف چپاندم و گلیف های میانی مانند “ـکـ” و “ـسـ” و “ـطـ” و… را در همه حروف الفبا در راستای عمود فلیپ کردم. با توجه به این که حروف فارسی در حالت میانی از هر دو طرف دنباله یا زایده دارند، این کار مشکلی در اتصال ایجاد نمی کرد. حروف برای این که به درستی در هم ادغام شوند و حالت یک فونت را حفظ کنند، بالا و پایین بیس لاین طوری مرتب شدند که برگشتن “ی” نهایی معروف و بالا بردن حروف نهایی غیر چسبان مثل “ب” و “س” و “ص” و… اختلالی ایجاد نکند. البته اختلال زیادی ایجاد نکند! چون این فونت تحقیقا نرمال نیست و باید کم‏خوانایی آن را تحمل بفرمایید! همین طور جابجایی در سوراخ ها و حفره های حروف و بسیاری بلاهای دیگر. شبیه ترین تایپ فیس (و نه فونت) همانا “ری زر” آقای عابدینی ست که از روی زر بولد ساخته شده، و یکی از دلایلی که این تایپ فیس نمی تواند به صورت کامل فونت شود، همین برگشتن “ی” و ادغام آن با نقطه ها و حروف در همدیگر است. به همین منظور این امر مورد نظر قرار گرفت که کلیه گلیف هایی که گلیف وسط هستند و احتمال دارد که به این “ی” پایانی بچسبند، بالاتر از بیس لاین باشند، به این ترتیب در موری مثل “ـپـ” در مثلا “ـپی” نقطه های “پ” در “ی” ادغام نمی شود. یا به طور مثال در DotInside که این یکی اسم خوبی دارد، وارد کردن نقطه ها بصورت نگاتیو در خود حروف و همین طور حذف حفره ها و سوراخ ها. این کار هم به صورت یک عمل یپساده انجام شد که سوراخ های حروف حذف شد (همان طور که می دانید حفره ها در فونت ها به صورت شی سفیدی هستند که بر روی سیاهی خود حرف قرار گرفته اند، بنابراین حذف سفیدی چه چز را در بر دارد؟ احسنت ! همان گلیف بدون حفره و به جای حفره چه چیز نمودار می شود؟ تبارک الله ! سیاهی) و بر عکس نقطه ها که سیاه بودند، سفید شده به داخل حروف حمله ور شدند. در نتیجه این فونت خلق شد. یا در فونت LongLetters قصد بر این بود که نوعی حروف Retro طراحی شود که “س” و “ش” کشیده و نقطه های گرد و … داشته باشد. این را هم همین جا بگویم که درست است که حروف فارسی انسان را دچار خستگی و کلافکی می کند از نهایت زیادی و بی سامانی شکل و هندسه ، اما همین تکراری بودن حروف هم به هر حال غنیمتی ست، فکر کنید همین قدر حروف بود و مثلا “ج” “چ” “ح” و “خ” و یا “ب” “پ” “ت| و “ث” هم همشکل نبودند! آن وقت باید قرن ها برای یک فونت وقت می گذاشتید، بنابراین بطور غیر مستقیم بیان شد که دوستان در یک فونت اگر روزی مرتکب طراحی آن شدید همان”ب” را کپی بفرمایید و بیاندازید در جدول گلیف “پ” و دو تا نقطه هم از یک جا بیاورید و به خوردش بدهید : “پ” ما اماده است! اما آیا هیچ فکر کرده اید که من در فونت MIXEDfont که این اواخر این قدر راجع بهش نوشتم، خسته شدم، چه فجایع و مصیبت هایی رو پشت سر گذاشتم؟ نمی دونید که! در این فونت بر خلاف ۲۵۶۷PersianScript که شما می توانید آن را کاملا شبیه به یک فونت لاتین در نظر بگیرید، تحقیقا با یک فونت فارسی طرف هستید که نه تنها برای هر حرف چهار گلیف دارد، و نه تنها هیچ کدام از گلیف هایش تکراری نیست، هر گلیف برای خودش یک لوگوتایپ است. برای اطلاعات بیشتر با من تماس نگیرید من که بیکار نیستم، مقاله “آقا داماد خوش آمدی!” را در فصلنامه گرافیک و چاپ شماره ۶ بخوانید. راجع به دو فونت AllCAPS و NoCAPS هم توضیح بدهم که آنها در واقع حروف فارسی تقریبا به ترتیب بدون حروف کوچک و بدون حروف بزرگ هستند یعنی در اولی حروف کوچکی نیست (تقریبا) و در دومی حروف بزرگی نیست و همه حروف کوجک هستند (تحقیقا) این هم کاری بود که خیلی ها انجام می دادند و نه تنها برای مداوای این بیماری مسری ذکر شده در بالا که هیچگاه درمان نخواهد شد بلکه برای ایجاد امکان نوشتن مطالب فراوان تر و بیشتر اقدام به این کار کردم. یعنی شما می توانید هزار صفحه مطلب را با این فونت تمام کوچک بنویسید. بنابراین می بینید که طراحان فونت و از جمله من اگر چه بسیار باهوش هستند! اما در بیشتر موارد نه ابزار لازم است و نه انجام دادن عملیات خاصی نیاز می شود، مثلا در همین مورد شما کافیست که گلیف های جداگانه را جدا و در جداول درست پیست کنید. دو فونت OldTypewriter هم که نیاز به توضیح خاصی ندارد، حروف را به شکل خاصی با چند اقدامات نرم افزاری تبدیل به تایپ رایترهای کهنه اما پست مدرن! کردم که به جان خودم الان یادم نیست چند تا عمل و چه گزینه هایی بود! و در نهایت این که این همه استعداد… واقعا کیه که قدر بدونه!!

الگوی شما برای طراحی فونت چیست؟

همان مطالبی که در بالا گفتم. الگوی خاصی مد نظر نیست. به هر حال الگوی فعلی من جستجو در نبودها و کمبودهای فونت فارسی ست تا حداقل شروعی باشم بر آغاز راهی نو. چه بخواهیم و چه نخواهیم روزی روزگاری فونت و طراحی آن امری حرفه ای و هنری خواهد شد. شاید یکی از دلایل کمتر مورد اقبال قرار گرفتن فونتهای فارسی و یا کم شماری آنها همین نگاه و دید فنی و تکنیکی به قضیه است. به نظر من بیشتر دست اندرکاران و طراحان فونت بیشتر متخصصین و فن ورزانی هستند که اصول کار را به خوبی می دانند اما خبری از دید نو و نگاه هنری و گرافیکی نیست. ما نیاز به فونت هایی داریم که علاوه بر درست و کامل بودن چیز جدید و قابل دفاع و تحسین برانگیز و جسورانه ای داشته باشند. البته کم نیستند اما باید بیشتر و بیشتر شوند و گله از طراحان را هم باید اضافه کرد که از میان این همه فونت، زر و میترا را بیچاره کرده اند و حتی در جاهایی که می شود هم فونت های دیگر را امتحان نمی کنند.

در پیاده سازی فونت برای کامپیوتر از چه نرم‌افزار یا نرم‌افزارهایی استفاده می‌کنید؟

با FontCreator و MacromediaFontographer و FontLab Studio Pro کار کردم اما برای کارهای خاص من FontCreator مناسب تر بود. برای کسانی که می خواهند فونت نوین به طوری که مثل بچه انسان بشود خواند طراحی کنند، گمان می کنم FontLab Stduio بهتر باشد. البته کمی در پیش نمایش فارسی مشکل دارد اگر اشتباه نکنم.

کدامیک از فونت های فارسی را بیشتر دوست دارید؟ دلیل آن چیست؟

میترا هم بولد و هم ریگولار – تناسب فوق العاده حروف و زیبایی ( و چه آسان است درک این حقیقت که توسط ما طراحی نشده!)

زر فقط بولد – حس نوستالژیک

یکان – نو بودن و خوانایی تقریبی و زیبایی

تیتر – همان حس نوستالژیک کمی غلیظ تر

تاهوما – خوانایی

شفیق – نو بودن و چشم نوازی زواید و سرکش ها و کشیدگی های ناب

ادوب(ی) اربیک (Adobe Arabic) – تناسب فوق العاده و انحنا و طراوت فراوان که اثبات می کند کار ما نیست!

وین سافت نسخ WinSoft Naskh)) – نسخ بودن

وین سافت ثلث (WinSoft Thulth) – ثلث بودن

دی‏تی‏پی‏نسخ‏اُ‏تی (DTP Naskh OT) – مهم ترین نکته اپن تایپ (OpenType) بودن است، زیرا حالات فراوان و زیبا و متنوعی از خط فارسی در موقعیت های مختلف با توجه به امکان تغییر دادن زوج حروف و پاراگراف بندی میسر است و سپس نسخ بودن

ایران نستعلیق – نستعلیق بودن و گلیف های متنوع و فراوان

استقلال – کار نو و بی ایراد و البته شکیل

خرداد – شکیل و قابل دفاع و نو

نیایش – ورود به عرصه فونت های قدیمی و شاید Retro

حساب – شبیه سازی Simulation)) فونت های لاتین در خانواده دیجیتال

کهنه – به نوعی فونت شکیل در خانواده فونت های قدیمی و Desorative

خودکار (pHallsKhodkar) – همین که دست خط فارسی خودکاری رو فونت کرده خودش خیلی عالی ست!

فونت های خودم! – نوآوری و متفاوت بودن و جسارت و شکستن اصول و تصویر کردن ویژگی های نو در فونت های فارسی و ورود به عرصه خانواده های نوی فونت و ارتقای فونت به یک اثر هنری فارغ از کاربرد و جایگاه و خواستگاه و همچنین اولین بودن (شما که از ما تعریف نکنین نتیجه ش همین می شه!!)

چه چیزی سبب تمایز در حروف می شود؟

هر چند که چندان متوجه “چه چیزی سبب تمایز در حروف می شود؟” نمی شوم اما فکر می کنم هندسه حروف مد نظر باشد که مسلما پرشماری نقطه ها و ورود بیش از اندازه حروف فارسی به محدوده بالا و پایین و چیزهای غریبی مثل سرکش و سوراخ های فراوان و بی قاعده و بی شکل و چهار گلیف برای یک حرف و کلی اشکال منحنی و عجیب و هم عرض و طول و ارتفاع نبودن حروف و… باعث شده است که فونت های فارسی در مقایسه با فونت های لاتین که طول و عرض و ارتفاع تقریبا یکسان دارند (یعنی می توانند داشته باشند) و دچار نقطه های کم هستند و زیاد هم به بالا و پایین بیس لاین کاری ندارند (در حروف بزرگ که اصلا کاری ندارند و در حروف کوچک هم فقط چند مورد مثل g و j و q و y است) مصیبت بیشتری برای “خوب” طراحی کردن داشته باشند که برای همین من بنده با همین الگو، فونت ۲۵۶۷PersianScript و بولدش را طراحی کردم که در آن تمام ویژگی های فونت های لاتین را که در بالا گفتم بجز پرشماری نقطه ها که کاریش نمی شود کرد، وارد فونت فارسی شده و کلیه حروف الفبای فارسی به کل از ابتدا و بر اساس جدا بودن گلیف ها و یکسان بودن هر چهار حالت یک حرف فارسی و عمودی بودن حروف و هزار و دو مورد دیگر طراحی و هنوز عرضه نشده است! مور دیگر جدابودن حروف است شما در حروف فارسی نمی توانید به یک حرف به طور جداگانه آسیب برسانید باید تمام جد و آبادش را هم نابود کنید، چون این حرف به دیگر حروف می چسبد و مانند فونت های لاتین نیست که هر کدام از هم جدا هستند، بنابراین حساب کنید که تنوع بیشتر و بی شمار فونت های لاتین تا چع میزان می تواند افزونتر و فراوان تر باشد. حروف می توانند به علت هم عرض بودن، در قاب های مختلف در سایه های مختلف در مکان های متنوع در محور ها و در شرایط مستقل از دیگر حروف به حیات خود ادامه دهند.