مقاله‌ای راجع به اولین فونت نستعلیق یونیکد در ایران که به برتری‌ها و کاستی‌های احتمالی آن می پردازد و آن را با دیگر فونتهای نستعلیق مقایسه می کند.
تاریخ انتشار: ۱۳۸۶/۱۲/۲۱
محل انتشار: وب‌سایت تخصصی گرافیک رسم
این مقاله برگزیدهٔ جایزهٔ نفر اول بخش نقد فراخوان «نگارش در گرافیک» در روز جهانی گرافیک ۱۳٩۱ در خانه هنرمندان ایران شد.
نوشتهٔ مرتبط با این مقاله با عنوان «آقا داماد خوش آمدی!» را نیز بخوانید.
این فونت که با سرمایه‌ای بالغ بر ۱۹ میلیون تومان به سفارش شورای عالی اطلاع رسانی طراحی شده، بالغ بر ۱۰۴۸ کیلوبایت حجم و دارای حدود ۴۲۰۰ گلیف می باشد! (لازم به ذکر است که فونتهای رایج فارسی، مانند فونتهای سری برنا رایانه، فونتهای فارسی‌نویس مریم و… حداکثر ۶۰ کیلوبایت حجم و تقریبا حدود ۲۲۰ گلیف آن هم با احتساب اِعراب دارند!)
مطمئنا از خواندن این مطلب تعجب کرده اید، همچنان که در خلسه‌ی شنیدن این سخن هستید، بدانید و آگاه باشید که این فونت با این همه گلیف تنها خط نستعلیق را شامل می شود و خبری از شکسته نستعلیق هم در آن نیست! همان‌طور که اینجانب در مقاله‌های قبلی خود گفته بودم، یک فونت کامل نستعلق شامل شکسته و تمام حالات حروف و به صورت یونیکد بر اساس احتمال ریاضی چیزی در حدود ۱۰۰۰۰ گلیف می‌خواهد!!
مطمئنا این فونت از فونت “پاکستان” و همین طور فونت دیگری به نام “نستعلیق” که برای بستهی آفیس طراحی شده بود بارها و بارها بهتر و تناسبات خط در آن بیشتر رعایت شده است:
این نکته که احتمالا هیچ‌گاه نمی توان فونتی از خط نستعلیق تهیه کرد که به زیبایی و شکیلی خط دستنویس یا بهتر بگوییم قلم‌نویس آن باشد، تقریبا مورد قبول همگان است (چراکه تناسبات بی نظیر و در هم رفتن نقطه‌ها و سرکشها و همچنین پیش‌بینی حالات متنوع و بی‌شمار این خط، کار طراحی را بسیار دشوار و تا حدودی غیر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ممکن می‌سازد) اما به هر حال با توجه به لزوم استفاده از این خط در حجم بالا برای نوشتارهای مختلف اعم از کتاب، مجله، روزنامه و… این فونت می‌تواند تا حدودی مشکلات را برطرف کرده و نیاز به خطاط را مرتفع گرداند (عرض کردیم تا حدودی….جامعه‌ی خوشنویسان نقشه‌ی ترور بنده یا حسین زاهدی را نکشند لطفا ! حسن زاهدی کیست؟ صبر بفرمایید تا لحظاتی دیگر متوجه خواهید شد!) در این زمانه‌ی سرعت و شتاب طراحی این فونت لازم به نظر می‌رسید، چنان‌که پیش از این نیز بسیاری از اساتید از نبودن برنامه‌ریزی دقیق و عدم تخصیص بودجه‌ی کافی به این امر مهم، گله و شکایت‌ها سر داده بودند تا بالاخره عروس خانم فونتهای فارسی تشریف‌فرما شدند و چشم ما به جمال ایشان روشن شد!
در شناسنامه‌ی این فونت از شورای عالی اطلاع رسانی (www.scict.ir) و شرکت هامونسافت (www.hamoonsoft.com) که احتمالا اجرای کامپیوتری برای یونیکد کردن فونت را انجام داده و آقای حسین زاهدی که گویا سال‌هاست در هامونسافت هستند و بسیاری فونت طراحی کرده‌اند و احتمالا طراح گلیف‌های فونت بوده‌اند نام برده شده است و تاریخ تولید فونت ۲۰۰۷-۲۰۰۸ نوشته شده است. گویا در ابتدا یعنی حدود چند ماه پیش که فونت تولید شده به صورت رایگان در اختیار عموم قرار نگرفته بوده، (از شما چه پنهان ما که تازه متوجه حضور این فونت شده‌ایم!) اما در حال حاضر فونت “ایران‌نستعلیق” به صورت رایگان و برای دانلود در سایت www.scict.ir عرضه شده است. به گفته‌ی دکتر بهروز مینایی معاون فنی شورای عالی اطلاع رسانی تا کنون بیش از ۱۰۰۰۰ نفر این فونت را از این سایت دانلود کرده‌اند. فونت را از اینجا دانلود کنید: همین جا!
نکاتی دیگر:
۱- این فونت یونیکد است یعنی در تمام نرم‌افزارهایی که از یونیکد پشتیبانی کنند، یا به عبارت ساده‌تر به طور عادی می‌توان در آنها فارسی نوشت کار خواهد کرد. لازم به ذکر است که با شگفتی تمام این فونت در محیط داخلی ویندوز، ورد پَد، نُت پَد، بستهی آفیس و… فارسی می نوسد آن‌هم بدون هیچ ایرادی!
اما مشکل دقیقا از اینجا شروع می‌شود که بر خلاف سایر فونتهای فارسی که به راحتی در نرم‌افزارهای گرافیکی فارسی می‌نویسند این فونت در گروه نرم‌افزارهای آدوب(ی)، کورل و ماکرومدیا کار نمی کند! (این مشکل احتمالا به دلیل متفاوت بودن ساختار یونیکد داخلی نرم‌افزارهای گرافیکی با نرم‌افزارهای نوشتاری یا اداری‌ست، چنان‌که در مراودات ایمیلی که اینجانب با فیلیپ بوکوئهPhilippe) (Bouquet مسئول پاسخگویی شرکت وین‌سافت که فونتهای “ثلث” و “نسخ” را برای آدوب(ی) طراحی کرده است، داشتم؛ پس از چند مرحله ایمیلینگ! و فرستادن چند نمونه فونت فارسی برای ایشان و فرستادن چند نمونه فونت فارسی OpenType از سوی ایشان برای من و توضیح این‌که این فونت‌ها در آدوب(ی) فوتوشاپ سی اِس ۲ اشتباه می‌نویسند ایشان خاطر نشان کردند که این مشکل در آدوب(ی) فوتوشاپ سی اِس ۳ حل خواهد شد و مسلما ساختار یونیکد در هر محصول از آدوب(ی) با محصول دیگر تفاوت خواهد داشت و بهتر خواهد شد! امیدواریم آنچنان بهتر نشود که دیگر نتوانیم در فوتوشاپ فارسی بنویسیم!)
البته به هرحال این فونت در هر شرایطی فارسی می‌نویسد و نستعلیق هم می‌نویسد اما به شکل زیر ! (آدوب(ی) فوتوشاپ سی اِس ۱):
جالب است که این فونت در آدوب(ی) فوتوشاپ سی اِس اِم ای ۲ بسیار بهتر از اِم ای ۱ می‌نویسد و نمونه‌‌ی تصاویر مقاله با آدوب(ی) فوتوشاپ سی اِس اِم ای ۲ نوشته شده است. این نرم‌افزار فقط در چسبیدگی‌های بالاتر از بیس لاین و در مواقع خاصی، اشتباه می‌کند!
این را هم اضافه کنم که با توجه به این‌که ورژن این فونت ۱٫۰۰۱ نوشته شده، شما می توانید مطمئن باشید که این مشکلات هم حل خواهد شد. این اطمینان را به این خاطر به شما می‌دهم که پروژه‌‌ای که توانسته است حالات متنوع یک خط را به درستی ساماندهی کند و جایگاه‌های درست موقعیت‌های مختلف حروف را تشخیص دهد، در تغییر چند کد برای سازگاری با نرم‌افزارهای گرافیکی مشکلی نخواهد داشت، مطمئن باشید!
البته یک مشکل کوچک دیگر در این فونت مشاهده می‌شود و آن‌هم بیرون زدن نقطه‌ها یا سرکشها از بالا یا پایین است که این مشکل در نرم‌افزارهای گرافیکی به علت تفاوت لیدینگ (Leading) آنها با نرم‌افزارهای نوشتاری‌ست و مثلا در آدوب(ی) این مشکل وجود ندارد و در آفیس هست. و بگویم که طراحان فونت به دلیل جلوگیری از در هم رفتن نقاط در موقعیت‌های مختلف و بسیاری معضلات دیگر در واقع مجبور به انجام این کار شده‌اند، چراکه این مشکل تقریبا راه‌‌‌‌‌حلی ندارد، البته مسلما خوب است که برای آن چاره‌ای اندیشیده شود (شمار البته‌های من دارد سر به فلک می‌کشد، اما چاره‌ای نیست، خودش می‌آید: البته خاطر نشان کنم که آقای حسین زاهدی در سایت خود توضیح داده‌اند که این مشکل مربوط به پیش‌نمایش مایکروسافت آفیس است و در هنگام پرینت برطرف خواهد شد، مشابه چنین مشکلی در نرم‌افزار نستعلیق نویس بسیار انعطاف‌پذیر آدوس هم دیده شده بود، البته به نوعی دیگر….)
۲- این فونت فعلا برخی از اعراب‌ها را ندارد که نه مهم است و نه در نستعلیق معمولا کسی اعراب‌گذاری می کند! دست از سر این خط بردارید، بگذارید پارسی بماند!
در عوض، تا دلتان بخواهد ابن فونت گلیف‌های لاتین یا همان انگلیسی دارد: از حدود ۴۲۰۰ گلیفی که نام بردم، حدود ۱۶۰۰ گلیف لاتین است تا در هنگامی که شما صفحه کلیدتان را فارسی ننموده‌اید، جد و آباد فونت درآورده را مورد عنایت قرار ندهید!
باز هم باید خاطرنشان کنم که در نمونه‌ای که کار خود آقای زاهدی بود و اینجانب در جایی دیدم، اعراب‌ها بطور کامل در بالا و پایین حروف قرار گرفته بود: نکته‌ای که در اینجا رخ می‌نماید این‌ست که احتمالا نسخه‌ی نهایی‌تر یا کامل‌تری از فونت “ایران‌نستعلیق” موجود است که وقتی ۱۹ میلیون تومان خرجش کرده‌اند، مسلم است که این ایرادات به من و شما ارتباطی پیدا نمی‌کند!! همین نسخه را هم که رایگان دانلود کرده‌اید، کلاهتان را تا ثریا به آسمان بیاندازید!
۳- این فونت با کمال شگفتی از Shift+J پشتیبانی می‌کند! (Shift+J در واقع همان خط فاصل یا خط تیره است که هنگام نوشتن ِ مثلا کــــــتـــــــاب از آن استفاده می کنید….یعنی احتمالا استفاده می‌کردید!!) روش کار هم به این صورت است که مثلا کلمه‌ی “قلم” که در نستعلیق به دو صورت می‌تواند نوشته شود، با یک Shift+J ناقابل به حال دیگر خود تبدیل می‌شود:
۴- در این فونت همان طور که گفتیم خبری از شکسته نستعلیق نیست! البته قرار هم نبود باشد، چون احتمالا در آن صورت حجم فونت به چیزی در حدود ۲۴۹۴ کیلوبایت و حدود ۱۰۰۰۰ گلیف می‌رسید!! خجالت هم خوب چیزی‌ست…..منتظر فونت دیگری برای این کار بمانید عاقلانه‌تر است تا این‌که بیهوده پافشاری کنید تا شکسته نستعلیق هم در همین فونت گنجانده شود….
۵- به شدت توصیه می‌شود که این فونت در قالب OTF یعنی همان OpenType عرضه شود که با توجه به حالات متنوع حروف نستعلیق و قرار گرفتن و پشتیبانی این امکان در اغلب نرم‌افزارها، لزوم استفاده از امکان OpenType بیشتر احساس می شود (در آخرین لحظات ویرایش این مقاله در سایت پارس فونت به اظهار نظر غریبی از آقای حسین زاهدی برخوردم که در آنجا نوشته بود: فونت “ایران‌نستعلیق” اولین فونت نستعلیق OpenType !! همان‌طور که از اسم OpenType مشخص است این دسته از فونت‌ها دارای پسوند OTF هستند نه TTF یعنی True Type، در حالی‌که فونت ایران نستعلیق TTF است!)
لازم به ذکر است که در فونتهای OTF شما می‌توانید حالات مختلفی را با توجه به محل قرارگیری حروف به طور دستی یا کلی تغییر دهید، در حالی‌که فونت شما ثابت است و از حالت برداری هم خارج نشده است. نمونه‌ای از فونت OpenType فارسی به این شکل است (این همان فونتی‌ست که آقای فیلیپ بوکوئه برای من ارسال کردند و فکر می کنم در آدوب(ی) این‌دیزاین نیز موجود است) :
در پایان باید سپاس و قدردانی خود را از این حرکت فرهنگی و ارزشمند اعلام کرده و بیان کنم که جامعه‌ی چاپ و نشر و صفحه‌آرایی و گرافیک و… باید این اقدام مفید را با تمام کاستی‌ها و کمبودها شایسته‌ی تقدیر بداند. این حرکت می‌تواند آغازگر تلاش‌های بیشتر و بهتری در زمینه‌ی تولید و تهیه فونتهای فارسی چه از نوع خطوط اصیل ایرانی و چه از گونه‌ی خطوط غیر اصیل ایرانی باشد! از دست‌اندرکاران این پروژه که بالاخره دست به کار شدند و برخلاف بسیاری از اساتید و صاحب‌نظران فقط اشکال‌تراشی و سخنرانی نکردند، تشکر می کنیم و امیدواریم هر چه زودتر نسخه‌های بهتر و صحیح‌تر این فونت را ببینیم!
