درباره اولین فونت درتی فارسی در ایران و بررسی ویژگی‌های آن و نمونه‌هایی از گلیف‌های آن به قلم طراح فونت
این مقاله در “فصلنامه گرافیک و چاپ” شماره ۶ (تابستان ۱۳۸۷) چاپ شده است
پیش مقاله: در ابتدا باید این نکته را حتما ذکر کنم که این مقاله از روی نوشتار قبلی من با عنوان “عروس خانم، خوش آمدی!” برداشته شده است به این معنی که عروس خانم فونت ها اولین فونت یونیکد نستعلیق بود که کار حسین زاهدی بود و این فونت که در پایین راجع به آن می نویسم و اولین فونت درتی (= کثیف و چرک، در تمام متن تا به انتها درتی همین معنا را می دهد مگر این که خلافش ثابت شود) و باز هم یونیکد در ایران است که توسط من بنده طراحی گردیده است. این که چرا و به چه علت این فونت آقا داماد فونت ها نامیده می شود زیاد مهم نیست، مهم ادامه متن است که چاره ای ندارید مگر این که آن را هم بخوانید، فقط برای بیشتر لذت بردن (اگر اهل لذت بردن هم هستید) این متن را با متن “عروس خانم خوش آمدی!” کنار هم بگذارید و بعد بخوانید:
بالاخره پس از مدتها، اولین فونت درتی در ایران با نام “میکسدفونت” به صورت یونیکد با حمایت خود طراح در دسترس همگان قرار نگرفت! مگر من بیکارم که هشت ماه وقت صرف کنم بعد حاصل کار را دو دستی تقدیم شما کنم حالا “گرافیکفونت” یا “داتاینساید“ بود یک چیزی ولی این یکی شوخی بردار نیست. تلاش بیهوده نفرمایید. البته گویا آنچنان هم کسی منتظر این فونت نبود که ما بنویسیم “بالاخره پس از مدتها” ولی به هر حال جای خالی خانوداه فونت های درتی در ایران به شدت احساس می شد. (بابا یکی بیاد اینو بخره دیگه… ما چجوری بگیم…؟!)
این فونت که با سرمایه‌ای بالغ بر ؟؟ میلیون تومان به سفارش شهاب سیاوش طراحی شده، بالغ بر ۱۰۳۸ کیلوبایت حجم و دارای حدود ۲۴۰ گلیف می باشد! (لازم به ذکر است که فونتهای رایج فارسی، مانند فونتهای سری برنا رایانه، فونتهای فارسی‌نویس مریم و… حداکثر ۶۰ کیلوبایت حجم و تقریبا حدود همین ۲۴۰ گلیف آن هم با احتساب اِعراب دارند که باید توجه داشته باشید که این فونت تنها درتی ست و گلیف هایش بیشتر از گلیف های استاندارد نیست و چه بسا در نسخه خیلی نهایی تر اعراب هم حذف شود چون در هیچ کجای دنیا حتی جاهایی که الفبایشان اعراب دارد (پرانتز در پرانتز برای این که بدانید الفبای فارسی اساسا اعراب ندارد و اعراب چیزی برای راحتی بوده که از عرب ها سرایت کرده) در هنگام طراحی فونت های درتی این حواشی را در نظر نمی گیرند چه برسد به ما. دلیل هم این که در فونت درتی همان طور که می دانید گلیف ها چرک و پاره پوره و خش دار و… هستند و در این بلبشو اعراب اصلا و اساسا دیده نمی شوند!)
مطمئنا از خواندن این مطلب تعجب کرده اید، همچنان که در خلسه‌ی شنیدن این سخن هستید، لابد می خواهید بدانید و آگاه باشید که این فونت با این تعداد گلیف چطور این مقدار حجم دارد و آیا برای کارهای اداری و نوشتن روی پاکت نامه ناخوانا و یا در هنگام کار سنگین و کند به نظر نمی آید؟! همان‌طور که اینجانب در مقاله‌های قبلی خود گفته بودم، یک فونت به هیچ عنوان لزومی ندارد که برای کارهای نشر و نوشتار و… به کار رود هر چند که می توان این عملیات را هم با آن انجام داد این مثل این است که شما یک موتور سیکلت هارلی دیویدسن داشته باشید و بخواهید در خیابان های ایران با آن طی طریق بفرمایید!!
مطمئنا این فونت چون طراح آن شخص بسیار خلاق و دانشمندی ست از فونت های دیگری که ناچاریم به آنها بگوییم فانتزی! بارها و بارها بهتر و تناسبات خط در آن بیشتر رعایت شده است!
مطلبی که در بالا راجع به تناسبات خط خواندید نوعی جوک به حساب می آید (همان طور که در شکل می بینید)
این نکته که احتمالا هیچ‌گاه نمی توان نوشته های تایپ شده با این فونت را خواند تقریبا مورد قبول همگان است با ذکر این نکته که باز هم به طور خیلی اتفاقی یکی از ویژگی های فونت های درتی ناخوانایی و کم خوانایی آنهاست چرا که این فونت ها برای کارهای خاص و مقولات مربوط به تایپوگرافی و امور گرافیکی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. (چرا که تناسبات بی نظیر و در هم رفتن نقطه‌ها و سر‌کش‌ها و اضافه شدن نقوش و موتیف های ایرانی و دست خط شخصی طراح و ادغام چندین فونت محبوب و معروف فارسی در هم و همچنین پیش‌بینی حالات متنوع و بی‌شمار در هم روی های گلیف ها، کار طراحی را بسیار دشوار و تا حدودی غیر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ممکن می‌سازد اما همان طور که گفتم طراح مزبور این کار را انجام داده است!) به هر حال با توجه به لزوم استفاده از این نوع فونت های متفاوت در حجم بالا برای نوشتارهای مختلف و در کارهای هنری و مثلا عنوان ها و تیترها در رسانه هایی چون کتاب، مجله، روزنامه و… این فونت می‌تواند تا حدودی مشکلات را برطرف کرده و نیاز به فوتوشاپ را مرتفع گرداند (عرض کردیم تا حدودی….سازمان فنی حرفه ای کشور نقشه‌ی ترور بنده یا شهاب سیاوش را نکشند لطفا ! شهاب سیاوش کیست؟ صبر بفرمایید تا لحظاتی دیگر متوجه خواهید شد! متوجه نشدید به مطلع مقاله نگاهی بیاندازید… بسیار عالی بله خود من هستم با اجازه!) در این زمانه‌ی سرعت و شتاب طراحی این فونت لازم به نظر می‌رسید، با وجود این که پیش از این بسیاری از اساتید از نبودن برنامه‌ریزی دقیق و عدم تخصیص بودجه‌ی کافی به این امر مهم، گله و شکایت‌ها سر نداده بودند، اما ما بالاخره آقا داماد فونتهای فارسی را تشریف‌فرما کردیم و چشم شما به جمال ایشان روشن شد!
در شناسنامه‌ی این فونت از شهاب سیاوش (shahabsiavash.com) نام برده شده و در عوض از هیچ شرکتی نام برده نشده است چرا که یقینا اجرای کامپیوتری برای یونیکد کردن فونت را خود شهاب سیاوش انجام داده و گویا سال‌هاست در خانه است و بسیاری فونت طراحی کرده است و طراح گلیف‌های فونت بوده است، تاریخ تولید فونت ۲۰۰۶-۲۰۰۷ نوشته شده است که داماد بودن وی را ثابت می کند چرا که داماد باید قبل از عروس اعلام وجود کند!
گویا در ابتدا یعنی حدود یک سال و چند ماه پیش که فونت تولید شده قرار بوده به صورت رایگان در اختیار عموم قرار گیرد، (از ما چه پنهان شما که تازه متوجه حضور این فونت شده‌اید!) اما در حال حاضر فونت “میکسدفونت” به صورت رایگان و برای دانلود در هیچ سایتی عرضه نشده است! به گفته‌ی شهاب سیاوش تا کنون بیش از ۱۰۰ نفر این فونت را در سایت دیده اند! فایل پی دی اف گلیف های فونت را اینجا می توانید ببینید: صفحه فونت های سایت من!
نکاتی دیگر:
۱- این فونت یونیکد است یعنی در تمام نرم‌افزارهایی که از یونیکد پشتیبانی کنند، یا به عبارت ساده‌تر به طور عادی می‌توان در آنها فارسی نوشت کار خواهد کرد. لازم به ذکر است که با خونسردی تمام این فونت در محیط داخلی ویندوز، ورد پَد، نُت پَد، بسته‌ی آفیس و… فارسی می نوسد آن‌هم بدون هیچ ایرادی!
اما هیچ مشکلی دقیقا از اینجا شروع نمی‌شود زیرا بر خلاف عروس خانم که به راحتی در نرم‌افزارهای گرافیکی فارسی نمی‌نویسد، این فونت در گروه نرم‌افزارهای آدوب(ی)، کورل و ماکرومدیا هم کار می کند! (چون یقینا به دلیل یکسان بودن ساختار یونیکد این فونت با فونت های سری برنا رایانه، هیچ موردی پیش نخواهد آمد!)
به هرحال این فونت در هر شرایطی فارسی می‌نویسد و خوب هم می‌نویسد اما هم ندارد! :
این فونت نه در چسبیدگی‌های بالاتر از بیس لاین و نه در مواقع خاص و اساسا هیچ گاه اشتباه نمی‌کند!
این را هم اضافه کنم که با توجه به این‌که ورژن این فونت ۲٫۰۰ نوشته شده، شما می توانید مطمئن باشید که این مزایا بیشتر هم خواهد شد. این اطمینان را به این خاطر به شما می‌دهم که پروژه‌‌ای که توانسته است حالات متنوع چندین خط و فونت فارسی و همچنین دست خط ویژه اینجانب (به نام کاژیره) و موتیف ها و نقوش ایرانی و خطوط کهن اوستا و میخی را به نادرستی ساماندهی و ادغام کند و جایگاه‌های نادرست موقعیت‌های مختلف حروف را تشخیص دهد، به طور قطع و یقین علاوه بر ماهیت وجودی خویش که یک عدد فونت می باشد، می تواند به عنوان یک اجرای هنری و یک پروژه فنی در نظر گرفته شود! (“نادرست” را درست نوشتیم، در فونت درتی هر چه موقعیت ها “نادرستتر” درستتر!)
البته یک مزیت بزرگ دیگر در این فونت مشاهده می‌شود و آن هم همان طور که در بالا گفتم ترکیب و ادغام چندین فونت معروف و پرکاربرد فارسی (ساخت داخل و خارج) و حروف میخی و اوستا و نقوش ایرانی و خطوط نستعلیق و نسخ و ثلث و مقادیری خط و خطوط و خش و پارگی و حتی نشان خورشید آریایی در آن است. فونت های به کار رفته عبارتند از: میترا، زر، یکان، شفیق، خودکار، تیتر، وینسافت نسخ، وینسافت ثلث، لاین و لانگلترز (دو فونت شخصی) و حالات بولد و آوتلاین و… آنها. نمونه های نستعلیق از نرم افزار آدوس و خطوط اوستا و میخی از فونت های هم نام خود با طراحی یک آلمانی به نام reinhold kainhofer، گرفته شده است.
۲- این فونت فعلا برخی از اعراب‌ها را ندارد که نه مهم است و نه در درتی معمولا کسی اعراب‌گذاری می کند! دست از سر این خانواده بردارید، بگذارید پارسی بماند!
در عوض، تا دلتان بخواهد ابن فونت گلیف‌های عجیب و غریب دارد: از حدود ۲۴۰ گلیفی که نام بردم، بیشمارند آنهایی که جابجا و تخریب شده اند، به عنوان مثال برای گلیف “س” در حالت پایانی از سیاه مشق نستعلیق و برای “د” ابتدایی “ـد” و برای “ا” از میخ معروف خط میخی و برای “ـمـ” از “ممـ” و برای “ل” از دست خط خودم و برای “ش” از خط اوستا و برای “ـژ” هم از عبارت “زمین” در خط میخی که یکی از پنج عبارت خاص این خط است، استفاده شده، همچنین به جای “گلیف تعریف نشده” سر مبارک بنده قرار داده شده است. تصویر را که ببینید مشخص است که جد و آباد فونت درآورده را مورد عنایت قرار دادهایم!
باز هم باید خاطرنشان کنم که در نمونه‌ای که کار خود شهاب سیاوش بود و اینجانب در جایی دیدم! اعراب‌ها بطور کامل در بالا و پایین حروف قرار گرفته بود: نکته‌ای که در اینجا رخ می‌نماید این‌ست که احتمالا نسخه‌ی نهایی‌تر یا کامل‌تری از فونت “میکسدفونت” موجود است که وقتی کسی نمی خرد یعنی جرات نمی کند که بخرد (خوب تحریک شدین؟!) مسلم است که این به شما و آنها ارتباطی پیدا نمی‌کند!! همین تصاویر و مقاله را هم که رایگان خوانده اید، کلاهتان را تا ثریا به آسمان بیاندازید!
۳- این فونت در کمال خونسردی از Shift+J هم پشتیبانی می‌کند! (Shift+J در واقع همان خط فاصل یا خط تیره است که هنگام نوشتن ِ مثلا کــــــتـــــــاب از آن استفاده می کنید….یعنی احتمالا استفاده می‌کردید!!) روش کار هم به این صورت است که مثلا کلمه‌ی “خودکار” که می توانست به چندین صورت با خط فاصل نوشته شود، با یک Shift+J ناقابل به این حال تبدیل می‌شود!! (کل عبارت “-ادامه دارد-” به جای خط فاصل در نظر گرفته شده، برای همین است که من در بالاتر هم گفتم که این فونت چیزی فراتـر از یک فونت و یک “پرفورمنسفونت” است!)
۴- در این فونت همان طور که گفتیم خبری از گلیف های اضافه (مانند گلیف های متفرقه که از منوی گلیف به آنها دسترسی خواهید داشت) نیست! (البته به غیر از چند تایی که در همه فونت ها هست و دیگر متفرقه به حساب نمی آید) البته قرار هم نبود باشد، چون احتمالا در آن صورت حجم فونت به چیزی در حدود ۲۴۹۴ کیلوبایت می‌رسید!! خجالت هم خوب چیزی‌ست…..منتظر فونت دیگری برای این کار بمانید عاقلانه‌تر است تا این‌که بیهوده پافشاری کنید تا گلیف های متفرقه دیگری هم در همین فونت گنجانده شود… (پیش خودمان بماند نسخه ای از این فونت با ترکیب فونت نازنین و لاتین Cocaine Sans کار ناب Chris Hansen در حال ادغام است که به طور کامل فارسی و لاتین را با هم نابود کند!)
۵- به شدت توصیه می‌شود که این فونت در قالب OTF یعنی همان OpenType عرضه شود که با توجه به حالات متنوع حروف فونت های مختلف، نقوش متفاوت و قرار گرفتن آنها در کنار هم و پشتیبانی این امکان در اغلب نرم‌افزارها، لزوم استفاده از امکان OpenType بیشتر احساس می شود (در آخرین لحظات ویرایش این کلمات به فکر افتادم که مگر وقت اضافه داری با نوشتن کلمات برای خودت کار اضافه می تراشی؟)
لازم به ذکر است که در فونتهای OTF شما می‌توانید حالات مختلفی را با توجه به محل قرارگیری حروف به طور دستی یا کلی تغییر دهید، در حالی‌که فونت شما ثابت است و از حالت برداری هم خارج نشده است.
با توجه به این نکته که معمولا نسخه‌های OpenType از هر تایپ‌فیسی بسیار ارزشمند هستند (و این به هیچ وجه دلیل بر کم‌ارزش بودن نسخه‌های TrueType مخصوصا آقا داماد نخواهد بود) ممکن است که بنده تمایلی به عرضه‌ی (رایگان یا کم رایگان!) نسخه‌یOpenType فونت “میکسدفونت” نداشته باشم که البته این امر بسیار بسیار بسیار بسیار (هر چقدر می توانید بسیار بخوانید…من وقت کپی پیست کردن ندارم….) منطقی و درست و عاقلانه و موجه است! هیچ دلیلی وجود ندارد که کسی ثمره‌ی زحماتش را دو دستی به شما و آنها تقدیم کند. این را هم داشته باشید که اصلا فرمت OpenType این فونت به هیچ وجه موضوعیت و مفعولیت ندارد که سرش دعوا راه بیاندازیم!
در پایان باید سپاس و قدردانی خود را از این حرکت فرهنگی و ارزشمند خودم اعلام کرده و بیان کنم که جامعه‌ی چاپ و نشر و صفحه‌آرایی و گرافیک و… می تواند این اقدام مفید را با تمام کاستی‌ها و کمبودها شایسته‌ی تقدیر بداند. این حرکت می‌تواند آغازگر تلاش‌های بیشتر و بهتری در زمینه‌ی تولید و تهیه فونتهای فارسی چه از خانواده درتی و چه از خانواده های دیستورتد، میکسد، سپریتد گلیفز و… باشد! از دست‌اندرکاران این پروژه (که خودم می باشم) و بالاخره دست به کار شدم و برخلاف بسیاری از اساتید و صاحب‌نظران فقط اشکال‌تراشی و سخنرانی نکردم، تشکر می کنم و امیدوارم هر چه زودتر نسخه‌های توزیع و تولید شده این فونت را ببینم قبل از این که به زیر گِل مراجعت کنم!
